Otyłoœść to nie tylko problem estetyczny, ale przede wszystkim medyczny. Jest przyczyną wielu poważnych chorób nękających coraz szersze kręgi społeczeństwa. Dlaczego tyjemy? Jakie są skutki nieprawidłowych nawyków? I co zrobić, żeby nie było za późno?
Otyłoœść, zgodnie z definicją ŒŚwiatowej Organizacji Zdrowia (WHO), określana jest jako nieprawidłowe lub nadmierne nagromadzenie tkanki tłuszczowej, prowadzące do pogorszenia stanu zdrowia. Otyłość zaliczana jest do chorób przewlekłych, pogarszających komfort życia, których konsekwencją jest niepełnosprawnośœć i wzrost ryzyka przedwczesnego zgonu. Aby w pełni zrozumieć problem otyłośœci i nadwagi, niezbędne jest zdefiniowanie tych pojęć. W obu przypadkach dochodzi do nadmiernego nagromadzenia tkanki tłuszczowej, której organizm nie jest w stanie przetworzyć.
WSKAŹNIK OTYŁOŚCI ‒ BMI
Do okreśœlenia otyłośœci oraz jej stopni używa się specjalnych wskaŸźników wzrostowo-wagowych, spoœśród których najpopularniejszym jest wskaŸnik BMI –‒ Body Mass Index. Jest on obliczany na podstawie prostego wzoru:
W zależnośœci od otrzymanego wyniku, jesteœśmy w stanie okreœlśić, czy mamy do czynienia z niedowagą, prawidłową masą ciała, nadwagą czy otyłoœścią. U osób dorosłych, wynik między 18,5 kg/m2 a 25,0 kg/m2 uważa się za prawidłowy. Wartoœści przekraczające 25,0 kg/m2 charakteryzują nadwagę, a 30 kg/m2 –‒ otyłoœść.
OTYŁOŚĆ U DZIECI
Okreœślenie otyłośœci u dzieci i młodzieży jest sprawą bardziej skomplikowaną, ze względu na dużą dynamikę zmian rozwoju tkanki tłuszczowej u dorastającego dziecka. Oceniając stopnie nadwagi i otyłoœści u dzieci, należy brać pod uwagę nie tylko wagę i wzrost. Dodatkowo należy uwzględnić dotychczasowy przebieg dorastania, okres dojrzewania oraz płeć i wynikającą z niej różnicę w budowie i dystrybucji tkanki tłuszczowej. Warto posługiwać się układami odniesienia, które uwzględniają wiek kalendarzowy dziecka oraz powyższe elementy. W Polsce do tego celu służą tablice centylowe BMI, odrębne dla każdej płci.
OTYŁOŚĆ BRZUSZNA I POŚLADKOWO-UDOWA
Poza iloœścią tkanki tłuszczowej w organizmie, ważny jest również sposób jej dystrybucji, czyli rozmieszczenia w okreśœlonych partiach ciała. Zwrócono uwagę, że rozwój chorób cywilizacyjnych przebiegających z otyłoœścią, związany jest w znacznej mierze z otyłoœścią brzuszną –‒ androidalną, nazywaną przez niektórych otyłośœcią typu „jabłko”. Innym rodzajem dystrybucji tkanki tłuszczowej jest typ gynoidalny –‒ pośœladkowo-udowy rozkład tłuszczu, często nazywany rozkładem typu „gruszka”. Jest on często spotykany u kobiet. Nie jest on jednak związany w tak znacznym stopniu z rozwojem chorób współtowarzyszących otyłoœści, jak otyłoœść typu androidalnego. O otyłośœci brzusznej mówimy, gdy obwód talii, niezależnie od wzrostu czy obwodu bioder, wynosi powyżej 80 cm u kobiet i powyżej 94 cm u mężczyzn.
Innym wskaźŸnikiem służącym do oceny nadwagi i otyłoœści jest wskaźŸnik WHR (waist to hip ratio). Okreœśla on stosunek obwodu bioder i obwodu pasa. Jest wskaŸźnikiem rozmieszczenia tkanki tłuszczowej i wyznacznikiem okreœślającym typ otyłoœści. Otyłoœść brzuszną można rozpoznać, gdy WHR jest większy niż 0,8 u kobiet oraz 1,0 u mężczyzn.
OTYŁOŚĆ ‒ EPIDEMIA XXI WIEKU
Zgodnie z danymi ŒŚwiatowej Organizacji Zdrowia otyłośœć osiągnęła w Europie skalę epidemii. W ciągu dwudziestu lat częstoœść występowania otyłoœści potroiła się, a problem ten będzie narastał.
Szacuje się, że liczba ludzi z nadwagą i otyłoœścią na œświecie przekracza 2,1 miliarda. W Polsce otyłoœść stwierdzono u ponad 20% kobiet i mężczyzn między 20. a 74. rokiem życia. Otyłoœść jest także coraz częstszym problemem u dzieci. W Polsce śœrednio co druga osoba ma nadwagę, a odsetek otyłych dzieci jest największy wśœród krajów europejskich, stanowiąc najpowszechniejszy problem zdrowotny wieku dziecięcego. Taki globalny charakter otyłoœści pozwala okreœślić ją mianem choroby cywilizacyjnej.
OTYŁOŚĆ ‒ DLACZEGO TYJEMY?
Uważa się, że za rozwój otyłoœści odpowiedzialnych jest kilka grup czynników. Główną grupą są tak zwane czynniki œśrodowiskowe. Ich udział w rozwoju otyłoœści szacowany jest na około 70%. Należą do nich: zła dieta i złe nawyki żywieniowe, mała aktywnoœść fizyczna, stres i zaburzenia emocjonalne, a także czynniki kulturowe i tradycje rodzinne.
Otyłość, a złe nawyki żywieniowe
W ostatnich dziesięcioleciach nawyki żywieniowe uległy znacznym zmianom. Żywnoœść stała się tańsza i bardziej dostępna, niż miało to miejsce w połowie XX wieku. ŚŒrednie dzienne zapotrzebowanie kaloryczne nie skutkujące wzrostem masy ciała u osób prowadzących umiarkowanie aktywny tryb życia wynosi dla kobiet około 2000 kcal, a dla mężczyzn około 2500 kcal. Przyswajanie większej ilośœci kilokalorii skutkuje brakiem możliwoœści ich metabolizowania, a to prowadzi do wzrostu masy ciała, nadwagi, a w konsekwencji otyłości.
Łatwiejsza dostępnoœść do żywnoœści, zwłaszcza tej małowartośœciowej, pozbawionej substancji odżywczych, stała się jedną z głównych przyczyn rozwoju otyłoœści w społeczeństwie.
Współczesna dieta oparta jest często na produktach ubogoresztkowych, bogatych w tłuszcze, cukry oraz sól. Społeczeństwo zapomina o ważnej roli ryb, owoców, warzyw i produktów zbożowych. Złe nawyki żywieniowe kształtowane są już od najmłodszych lat. Szacuje się, że zaledwie 30% chłopców i 37% dziewcząt w wieku 13-15 lat spożywa owoce i warzywa każdego dnia. Z tego względu tak ważnym elementem jest edukacja społeczna nastawiona na odpowiednią dietę oraz promowanie zdrowych nawyków żywieniowych.
Otyłość, a aktywność fizyczna
Brak aktywnoœści fizycznej jest kolejnym czynnikiem przyczyniającym się do rozwoju otyłoœści. Dla zachowania kondycji i prawidłowego funkcjonowania organizmu niezbędny jest regularny wysiłek fizyczny, a niestety większoœść z nas o tym zapomina.
Otyłość, a czynniki genetyczne
Kolejną grupą czynników odpowiedzialnych za rozwój otyłoœci są czynniki genetyczne. Ich udział w rozwoju otyłośœci szacuje się na około 30%. Badania naukowe dowodzą, że geny otyłoœści znajdują się na wszystkich chromosomach za wyjątkiem chromosomu Y. Liczba genów, markerów genetycznych i regionów chromosomalnych związanych z otyłoœścią wynosi u ludzi około 600.
Należy również wspomnieć o innych przyczynach otyłoœści związanych z przyjmowaniem okreœślonych grup leków. Leki mogące powodować wzrost masy ciała to m.in.: insulina i doustne leki przeciwcukrzycowe, glikokortykosterydy, leki przeciwdepresyjne, neuroleptyki, a także niektóre leki hipotensyjne.
POWAŻNE SKUTKI OTYŁOŚCI
Jak widać otyłoœść i nadwaga to nie tylko zaniedbywanie siebie, lecz często także objaw choroby lub jej terapii. Niestety, o tym społeczeństwo wydaje się zapominać, marginalizując ludzi otyłych.
Otyłośœć często towarzyszy takim chorobom, jak cukrzyca typu 2 czy zaburzenia hormonalne, do których należą niedoczynnoœść przysadki, niedoczynnoœść tarczycy, zespół Cushinga, zespół policystycznych jajników (PCO) i idące za tym zaburzenia płodnośœci, a także zespoły genetyczne (zespół Turnera, zespół Pradera-Williego, osteodystrofia Albrighta).
Innymi chorobami, które mogą współwystępować z otyłośœcią i nieraz są również jej konsekwencją, są nadciœśnienie tętnicze i choroba niedokrwienna serca, która nieleczona doprowadza do wystąpienia zawału serca; obturacyjny bezdech senny; choroba zwyrodnieniowa stawów, w której pod wpływem zbyt dużej masy ciała dochodzi do przeciążenia stawów i ich nieodwracalnych zmian degeneracyjnych; żylna choroba zakrzepowo-zatorowa objawiająca się najczęśœciej rozwojem żylaków kończyn dolnych; zaburzenia miesiączkowania i hirsutyzm u kobiet oraz ginekomastia i zaburzenia libido u mężczyzn. Nie sposób również nie wspomnieć o nowotworach, w których patogenezie otyłoœć odgrywa istotną rolę. Należą do nich między innymi nowotwory jelita grubego, pęcherzyka żółciowego oraz nowotwory hormonozależne (piersi i endometrium u kobiet oraz gruczołu krokowego u mężczyzn).
Te zależnoœści również pozwalają stwierdzić, że nadwaga i otyłoœść są bez wątpienia chorobami cywilizacyjnymi stanowiącymi coraz poważniejsze zagrożenie dla współczesnego społeczeństwa.
PROFILAKTYKA OTYŁOœŚCI
Znając powagę zagrożeń i konsekwencji, jakie niesie za sobą otyłoœść, ważne jest, aby prowadzić odpowiednią profilaktykę przeciwdziałającą jej rozwojowi.
Podstawą takiego postępowania jest prawidłowa dieta oparta o produkty pełnowartoœściowe i niskoprzetworzone. Nie powinno w niej zabraknąć owoców i warzyw. Tłuste mięsa powinny zostać zastąpione drobiem oraz rybami, a tłuszcze zwierzęce tłuszczami roœślinnymi. Nie powinno też zabraknąć produktów zbożowych bogatych w wartoœści odżywcze oraz błonnik. Oprócz zmiany składu posiłków, należy również zwrócić uwagę na ich regularnoœść oraz unikanie podjadania między nimi, a także na ważną rolę œśniadania jako pierwszego posiłku w ciągu dnia. Należy też unikać jedzenia póŸźno wieczorem lub w nocy.
Ważnym krokiem do przeciwdziałania otyłośœci jest codzienna aktywnośœć fizyczna. Może to być jazda na rowerze, pływanie, jogging czy nawet szybki marsz. Wystarczy 30 minut dziennie, lecz istotne jest, aby taka forma aktywnego wypoczynku była regularna. Jeden –‒ dwa razy w tygodniu to stanowczo za mało. Każdego dnia należy znaleŸźć czas na odrobinę ruchu.
LECZENIE OTYŁOŚCI
U osób, u których doszło do rozwoju otyłoœści, konieczne jest podjęcie leczenia. Leczenie podzielić można na postępowanie niefarmakologiczne, farmakologiczne oraz operacyjne.
Leczenie otyłoœści rozpoczynamy od metod niefarmakologicznych, których podstawą, podobnie jak w profilaktyce, jest dieta. Musi ona jednak spełniać pewne dodatkowe kryteria. ŒŚrednie dobowe zapotrzebowanie energetyczne wynosi 25 kcal/kg/dobę. W przypadku leczenia dostarczanie energii powinno być mniejsze o około 500-600 kcal od normalnego dziennego zapotrzebowania. Oszacowano, że dzienny deficyt 600 kcal skutkuje zmniejszeniem masy ciała o około 0,5 kg w ciągu tygodnia. Tygodniowy ubytek masy ciała nie powinien przekraczać kilograma. Zbyt intensywne odchudzanie może skutkować rozwojem powikłań hormonalnych i metabolicznych. Z tego względu najlepszym rozwiązaniem jest specjalistyczna konsultacja dietetyczna.
Kolejnym ważnym elementem jest aktywnoœść fizyczna. Chorzy leczeni z powodu otyłoœści powinni wykonywać ćwiczenia trwające 30-60 minut dziennie. Wysiłek fizyczny powinien być jednak dostosowany do etapu leczenia, wydolnoœści fizycznej pacjenta oraz chorób współistniejących. Wysiłek fizyczny zwiększa zużycie energii, termogenezę poposiłkową oraz zapobiega zjawisku odbicia (efektowi jo-jo, czyli ponownemu zwiększeniu masy ciała po zaprzestaniu stosowania diety). Nie wolno zapominać jednak, że sam wysiłek fizyczny, niepoparty dietą może nie wystarczyć.
Innym elementem niefarmakologicznego leczenia otyłości jest często bagatelizowana psychoterapia. Bywa ona pomocna w modyfikacji nawyków żywieniowych i zmianie zachowań. Uczy samoobserwacji, a także technik procesu jedzenia, wzmacniając zachowania pomagające zmniejszyć i utrzymać odpowiednią masę ciała. Ma ona także na celu pomoc pacjentom i ich wspieranie w walce z otyłoœścią.
Leczenie farmakologiczne otyłości
Kolejny etap leczenia otyłoœci to leczenie farmakologiczne, które stosuje się w przypadku nadwagi z BMI >27 kg/m2 i współistniejącą chorobą związaną z otyłośœcią oraz we wszystkich przypadkach otyłoœści. Jego skuteczność ocenia się po trzech miesiącach. Zmniejszenie masy ciała o minimum 5% u chorych bez współwystępującej cukrzycy i o minimum 3% u cukrzyków, jest kryterium, które decyduje o skutecznoœści terapii. Lekiem stosowanym w Polsce do leczenia otyłoœści jest Orlistat. Hamuje on trawienie i wchłanianie tłuszczów w przewodzie pokarmowym.
Leczenie operacyjne otyłości
Trzecim etapem leczenia otyłoœści jest leczenie operacyjne. Wykorzystuje się tu różne bariatryczne techniki operacyjne, mające na celu zmniejszenie objętoœści żołądka, co uniemożliwia przyjmowanie jednorazowo dużych iloœści pokarmu. Do leczenia operacyjnego kwalifikuje się chorych z otyłośœcią III stopnia (BMI >40 kg/m2) oraz z otyłoœścią II stopnia (BMI 35,0–40,0 kg/m2) i współtowarzyszącą chorobą związaną z otyłoœścią. Dodatkowym kryterium jest wiek. Operacji poddani mogą być chorzy w wieku między 18. a 60. rokiem życia.
Otyłoœść to choroba przewlekła, przebiegająca bardzo podstępnie. Doprowadza do powstania istotnych dla zdrowia powikłań. Pogarsza jakoœ życia, z czasem utrudniając prawidłowe funkcjonowanie. Należy o tym pamiętać i dołożyć wszelkich starań, by uniknąć zachorowania. Konsekwentnie stosując kilka zasad, możemy to osiągnąć!
Wykres BMI służący do oceny stopnia odżywienia organizmu. Pozwala przyporządkować pacjenta do okreœślonej grupy wagowej.
Jakub Żółciński
–lekarz medycyny, pracownik Szpitala Klinicznego im. prof. W. Orłowskiego oraz Wojskowego Instytutu Medycyny Lotniczej, absolwent Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego i studiów podyplomowych w zakresie medycyny estetycznej na WUM, specjalizuje się w medycynie rodzinnej, członek POLME
